Πώς η τέχνη έδωσε ενέργεια στους Έλληνες του 1940
Σήμερα συμπληρώνονται 81 χρόνια από την ημέρα που ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έφτασε στην πόρτα της Ελλάδας και κάθε επέτειος είναι μια ευκαιρία να κοιτάξουμε το παρελθόν. Από πού ενεργοποιούταν η ψυχική ανάταση των Ελλήνων; Τι έτρεφε τον ηρωισμό των προγόνων μας;
Ακόμα και στις πιο δυσμενείς συνθήκες του πολέμου, η τέχνη -σε κάθε της μορφή- ήταν εκεί για να δώσει ενέργεια και να πυροδοτήσει νέες δυναμικές, νέα μικρά θαύματα δύναμης και θυσίας!
Η πιο μεγάλη δύναμη ερχόταν από τη μουσική και το τραγούδι! Η «τραγουδίστρια της Νίκης», Σοφία Βέμπο συνέδεσε τη φωνή της με τον ηρωισμό των Ελλήνων στρατιωτών, αλλά και οι μεγαλύτεροι συνθέτες μας - από τον Βαμβακάρη μέχρι τον Τσιτσάνη - έγραψαν τα σημαντικότερα τραγούδια τους αυτή την περίοδο. Η Ρόζα Εσκενάζυ, η Ρένα Βλαχοπούλου και ο Νίκος Γούναρης είναι μερικοί μόνο από τους τραγουδιστές που έδωσαν φωνή στα πολεμικά τραγούδια και δε σταμάτησαν να ταξιδεύουν ανά την Ελλάδα για να δώσουν ενέργεια στο μέτωπο, σε μικρά χωριά και νοσοκομεία.
Έτσι γύριζε παντού και το θέατρο και ξόρκιζε τον φόβο και τόνωνε τις γειτονιές. Ο Κάρολος Κουν ανέβαζε Ίψεν και Πιραντέλο, η Μαρίκα Κοτοπούλη κατέβασε τη «Μαντάμ Μποβαρί» για να ανεβάσει την επιθεώρηση «Πολεμικά Παναθήναια». Αυτή η στροφή προς την επιθεώρηση έλαβε χώρα, γιατί πέρα από πηγή ενέργειας ήταν και ένας τρόπος να ενσωματώνονται άμεσα στις παραστάσεις τα ανακοινωθέντα από το μέτωπο, παρακάμπτοντας κατά το δυνατό τη λογοκρισία της εποχής. Κι ενώ ο κινηματογράφος είχε απαγορευτεί, το θέατρο ανέλαβε να βγει στους δρόμους, στα βουνά και όπου υπήρχε ανάγκη και να αναδείξει τις έννοιες της αλληλεγγύης και της αντίστασης.
Η χαρακτική, η λιθογραφία, η ζωγραφική και η γελοιογραφία ήταν κι αυτές πηγές ενέργειας για τους Έλληνες, που φεύγουν από τον καμβά και μπαίνουν σε αφίσες για να μπορούν να κολληθούν παντού, εμψυχώνοντας τον κόσμο. Πίνακες εμπνευσμένοι από το μέτωπο με ζωγράφους και χαράκτες που βρέθηκαν να υπηρετήσουν στην πρώτη γραμμή, όπως ο Αλέξανδρος Δ. Αλεξανδράκης, είτε φοιτητές των Καλών Τεχνών εμπνευσμένοι από τη φιλοπατρία, όπως ο Κωνσταντίνος Γραμματόπουλος, που δημιούργησε την αφίσα «Οι ηρωίδες του 1940» για να αποτυπώσει την αυτοθυσία και την ομοψυχία των αφανών ηρωίδων, των γυναικών. Η καλλιτεχνική δημιουργία του 1940 έχει επίκεντρο τον άνθρωπο, τις τεράστιες δυνατότητές του και όλα όσα βίωνε.
Όσο για το βιβλίο…διαδιδόταν από στόμα σε στόμα! Ο Ελύτης το 1941 έγραψε το «Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας, ενώ γυρνώντας πληγωμένος από το μέτωπο δημοσίευσε μέσα στην κατοχή τον «Ήλιο τον πρώτο» και στη συνέχεια απομονώθηκε για να αφιερωθεί στη συγγραφή του «Άξιον Εστί». Ο Γιάννης Ρίτσος λίγες μέρες μετά την Ιταλική εισβολή γράφει το ποίημα «Οκτώβρης 1940», που αποτυπώνει όλο το μεγαλείο του λαού μας. Άγγελος Σικελιανός, Νίκος Γκάτσος, Γιάννης Ρίτσος, Μαργαρίτα Λυμπεράκη, Τάσος Λειβαδίτης, Νίκος Καζαντζάκης… Οι συγγραφείς και οι ποιητές μας μάς χάρισαν μερικά από τα σπουδαιότερα έργα τους κάτω από αυτές τις ακραίες συνθήκες και όλοι οι Έλληνες άντλησαν την ύψιστη ενέργεια από τις δημιουργίες τους – και αντλούν μέχρι και σήμερα.
Ο Κάρολος Κουν είπε: «Ήταν μια συναισθηματικά πλούσια εποχή. Έδινες κι έπαιρνες πολλά. Μας ζώνανε κίνδυνοι, στερήσεις, βία, τρομοκρατία. Γι' αυτό σαν άνθρωποι αισθανόμασταν την ανάγκη της πίστης, της εμπιστοσύνης, της συναδέλφωσης, της έξαρσης και της θυσίας».
Η τέχνη τα ενσωμάτωσε όλα αυτά, τα πολλαπλασίασε και τα πρόσφορε σε όλο τον κόσμο, αναδεικνυόμενη ως η σημαντικότερη πηγή ενέργειας του έθνους μας.